پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی
سال هشتم شماره 28 (تابستان 1388)

گر چه امام رضا (183203ق) توانست از فضای به دست آمده عصر خود، به بهترین وجه استفاده نماید، اما ظهور جریانهای قدرتمند شیعی مخالف امام و مشغول شدن امام به موضع گیری در برابر آنها، تا حد زیادی جلوی شتاب حرکت امام را گرفت.
در یک گونه شناسی می توان این جریانهای درون شیعی را به غالیان، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه تقسیم کرد که به جز گروه اخیر، فرقه های دیگر قبل از این دوره پدید آمده بودند و در این دوره کم و بیش به فعالیتهای خود ادامه می دادند. در میان آنها فطحیه به جهات مختلفی همچون پذیرش امامت امام رضا به عنوان امام نهم و نیز روش فقهی خود، تمایز خاصی می یابد. اما بیشترین نقش محوری اختصاص به فرقه واقفیه دارد که در سرتاسر دوران امامت امام رضا با آن حضرت درگیر بودند و امام می کوشید تا از طرق مختلف خطر این جریان را معرفی کند.
شناخت علل ظهور و گسترش این فرقه و نیز چگونگی موضع گیری امام در برابر آن، هدف مقاله حاضر ماباشد

مقاله حاضر در راستای بررسی تحریفات عاشورا به نقد و تحلیل کتاب عاشورا پژوهی می پردازد. در این مقاله، چهار مورد از مواردی که ادعای تحریف و بطلان در آن شده است، مورد بررسی و تامل قرار گرفته است.
1. جریان استعفاء جناب مسلم بن عقیل در ادامه راه کوفه، 2. ادعای سه تحریف بزرگ از ابن عساکر در کتاب عاشورا پژوهی، 3. نقد و بررسی ادعای گزافه بودن برخی آمارها با عنوان یک کلاغ چهل کلاغ که شمار کشته های سپاه عمرسعد فقط 88 نفر ذکر نموده و مدعی شده که آمار شهداء کربلا بیش از 107 نفر نیست و یاران حضرت نیز از 89 نفر تجاوز نمی کرده است،4. نقد و بررسی ادعای کتاب مذکور مبنی بر بطلان طلب آب توسط سیدالشهداء از دشمن.

در این نوشتار سعی شده است نظریه نزول دفعی و یکپارچه قرآن مورد ارزیابی قرار گیرد. نخست، دو تفسیر و تقریر مشهوری که از این نظریه ارائه شده، بیان گردیده است. یکی از این تفسیرها، ناظر بر نزول یکپارچه قرآن با ماهیت لفظی و تلفظی از لوح محفوظ، به آسمان چهارم یا زمین است، تفسیر دیگر، روی نزول حقیقت و اصل قرآن (حقیقت مجرده و معنایی قرآن) که خالی از تدرج است، تاکید دارد. در مرحله بعد، این نوشتار هر یک از این دو تفسیر را جداگانه مورد نقد و بررسی قرار داده و به این نتیجه منتهی شده است که نظریه نزول دفعی قاطعیت علمی ندارد، در نتیجه تنها نزول تدریجی به عنوان یگانه راه طبیعی نزول قرآن، باقی می ماند.

ایجی مطابق دستگاه فکری اشاعره، مباحث کلیدی نبوت را تبیین می نماید. به دلیل آنکه در این دستگاه نمی توان از ضرورت حسن بعثت سخن گفت، وی مدخل مباحث را وقوع بعثت قرار داده، دیدگاه مخالفان بعثت را نقد و نیاز به نبوت را اثبات کرده است. همچنین برای اثبات صدق مدعی نبوت، اعجاز را طرح و ارکان استدلال را در مورد اثبات ادعای نبی خاتم مبرهن ساخته است. بحث عصمت و رد شبهات، رکن دیگر از تبیین او را شکل می دهد. نگاه به شاکله مباحث نشان می دهد که ورود و خروج وی در مباحث توام با سیر منطقی است. به رغم برخی از کاستی ها، در ظرفیت دستگاه فکری اشعری به بهترین وجه به تبیین و دفاع از مسائل مرتبط پرداخته است، که بازخوانی آن می تواند در حل برخی از مسائل گره گشا باشد.

رویکرد بسیاری از علما و رجالیون اهل سنت نسبت به راویان فضایل اهل بیت غیر علمی است و از سوی دیگر آنان در ارزیابی افرادی که در صف ناصبی ها و دشمنان اهل بیت قرار دارند با تسامح و تساهل برخورد می کنند. این نوشتار گوشه ای از این رویکرد دوگانه را مورد پژوهش قرار داده است.

روش شناخت دین و طریق دستیابی به معارف الهی یکی از مهم ترین دغدغه های علمای دیندار است. اساسی ترین سؤال در این مورد این است که میزان و حدود عقل در این زمینه چگونه است. آیا عقل و وحی با هم سازگارند؟ در فرض عدم سازگاری با چه معیاری، شناخت از دین حاصل می شود؟
در این باره دو نگرش عمده اتحادی و تفکیکی مطرح است. این نوشتار موضوع فوق را با روش مقایسه ای مورد تامل قرار داده و به این نتیجه می رسد که اگرچه عقل مفتاح و بعضا مصباح دین است ولی از منظر قرآن و سنت دارای لغزش و کاستی است ولذا عقل و وحی دو مرتبه از صلاحیت اسلام هستند که وحی فائق بر اولی و عقل ناظر بر دومی است

مسئله شفاعت از آن نظر مهم و در خور توجه است که از سویی با مسئله توحید و از سوی دیگر با عدل الهی ارتباط نزدیک و تنگاتنگی دارد.
ابن تیمیه حرانی دمشقی که وهابیت بیشترین تاثیر را از او گرفته است، هرچند از اساس منکر شفاعت نیست، ولی طلب شفاعت از اولیای الهی را شرک می داند. از طرف دیگر، صدرالمتالهین شیرازی بر اساس اصول و مبانی فلسفی به اثبات عقلی شفاعت همت گمارده است.
محور اصلی این نوشتار، پیگیری این مسئله است که آیا اساسا می توان شبهات شفاعت را بر پایه ملاحظات عقلی و اصول و قواعد فلسفی پاسخ گفت؟ این مقاله می کوشد تا با درک حقیقت شفاعت، ثابت نماید که این موضوع با توحید منافاتی ندارد و طلب شفاعت از اولیای الهی بر اساس ادله عقلی و نقلی درست است. همچنین، این مقاله تلاش می نماید تا با کاربردی ساختن آموخته های فلسفی و مرتبط ساختن آن با آموزه های کلامی و مبانی عقیدتی، به رفع شبهاتی که در مورد شفاعت مطرح گردیده، بپردازد.